بازنمایی چمران متناسب با زمان حال و احوالات کارگردان!!!
 

اطلاعات فیلم

◀ نام: چ

◀ کارگردان: ابراهیم حاتمی کیا

◀ زمان : 90 دقیقه

◀ ژانر: جنگ

جامعه هدف

◀ نوجوان

◀ جوان

◀ بزرگسال

مفاهیم مرتبط

◀ حماسه

◀ ایثار

◀ اتحاد

◀ شهادت

◀ شجاعت

◀ عشق

◀ عبادت

خلاصه داستان

در اواخر مرداد سال ۱۳۵۸، دکتر مصطفی چمران (فریبرز عرب‌نیا) از طرف دولت موقت ماموریت پیدا می‌کند به پاوه برود و درگیری داخلی به‌وجودآمده در آنجا را خاتمه دهد. سه رأس درگیری موردنظر را مردم پاوه، کردهای جدایی‌طلب و رزمندگان پاسدار تشکیل می‌دهند. چمران با تکیه بر نگاه عرفانی و بینش صلح‌جویانه‌اش، هم باید در برابر جسارت و میل به عدالت‌طلبی اصغر وصالی (بابک حمیدیان) به عنوان فرمانده پاسداران مستقر در پاوه مقاومت کند و هم دکتر عنایتی (مهدی سلطانی) به عنوان رئیس کردهای شورشی را قانع کند که دست از درگیری بردارد.وصالی که جوانی پرشور است و روحیه‌ای انقلابی دارد صلح‌طلبی و میل چمران به جلوگیری از برخوردها و ملایمت او را به انفعال تعبیر می‌کند و مدام با او کشمکش دارد. تیمسار فلاحی (سعید راد) فرمانده نیروی زمینی ارتش هم در این میان نماینده نگرش دیگری به جنگ است و سعی می‌کند اوضاع را طبق تشخیص خود مدیریت کند.
چمران همه تلاش‌اش را می‌کند که گروه‌های فکری و عقیدتی مختلف را به وحدت و رفتار عاقلانه تشویق کند. اما برخلاف پیش‌بینی‌های او نه عنایتی که رفیق قدیمی او نیز هست پیشنهاد صلح را می‌پذیرد و نه وصالی و همسنگرانش حاضر می‌شوند دست از مقاومت بردارند. بدین ترتیب چمران که دردی عارفانه را در دل تحمل می‌کند، دو روز سخت و طاقت‌فرسا را پشت سر می‌گذارد، در حالی‌که نیروهای معارض در حال تسخیر شهر هستند. تا این که به فرمان مستقیم امام خمینی نیروهای رزمی کافی از مرکز به سرعت به محل اعزام می‌شوند و درگیری‌ها پایان می‌یابد.

مقدمه
در ابتدای شروع به بررسی فیلم چ لازم است مطلبی را بیان نمایم و آن هم این است که هر چند ممکن است نظرات مختلف و یا حتی انتقاد های فراوانی راجع به فیلم چ وجود داشته باشد. اما اگر تمامی این ها را کنار بگذاریم. چ از لحاظ فنی توانسته است سطح فیلمسازی ایرانی را ارتقا دهد. چ از لحاظ تصاویر و جلوه های ویژه و تکنیک و فن کارگردانی یک سرو گردن از سینمای ایران بالاتر است و همه باید به این امر اذغان نمایند. این فیلم را می توان حتی در کلاس جهانی دید که هر بیننده ای از تماشای آن لذت خواهد برد. البته این تمجید از فیلم در ابتدای کار مانع از آن نمی شود که در ادامه به نقد و بررسی این فیلم البته بیشتر از جنبه محتوایی بپردازیم.

ارزش های بازنمایی شده در فیلم
نکات مثبت

◀پرداختن به اسطوره های انقلاب و دفاع مقدس
در زمانه ای که هر فیلمی به بزرگان کشور و دفاع مقدس بپردازد را می توان یک فیلم ارزشی دانست و در زمانه ای که فقدان تولید آثاری با مفاهیم ارزشی و مرتبط با ارزش های انقلاب اسلامی به شدت احساس می شود، فیلم چ می تواند به عنوان یک اثر شاخص در این عرصه معرفی گردد. پرداختن به اسطوره ای مثل شهید چمران فی نفسه کاری ارزشمند و با اهمیت فوق العاده زیاد است. که البته می تواند شروع ورود دوباره ابراهیم حاتمی کیا به عرصه سینمای دفاع مقدس و جنگ باشد که این را هم باید به فال نیک گرفت.

◀جنبه های فنی فیلم یک سرو گردن بالاتر از سینمای ایران
نمی توان از این نکته که چ فیلمی در کلاس جهانی می تواند باشد صرف نظر کرد. فیلم چ کوشیده است با روایت سه روز از زندگی دکتر چمران در واقعه پاوه داستانی جذاب را همراه با تصاویر و جلوه های ویژه بدیع در سینمای ایران به تصویر بکشد. این فیلم بی تردید در این زمینه یک سرو گردن بالاتر از سینمای ایران است و نوید بخش ساخت و تولید چنین آثاری را در سینمای ما می می دهد. چی می تواند شروع کنند راهی نو در سینمای ایران باشد هر چند هزینه های چنین فیلم هایی در کشور ما زیاد است این نکته باید به شدت مورد توجه قرار گیرد. و صنعت سینما بیش از پیش مورد توجه مسئولین و متصدیان امر باشد چرا که فیلمی که نتواند هزینه های خود را از طریق سینما پوشش دهد آینده ای روشن را در انتظار نخواهد داشت.

◀مناسک عبادی
شاید مناسک عبادی در نظر برخی بسیار ساده بیاید اما باید با توجه به وضعیت سینمای ایران فیلم ها را مورد مداقه و دقت نظر قرار داد. در سینمایی که به جز زبان و اندکی فرهنگ زخمی نشانی از ایران اسلامی ندارد نشان دادن و به تصویر کشیدن مناسک عبادی گوهر نایابی است که در چ هر جور که شده است به آن پرداخته شده است صحنه های نماز های چمران و عبادت های او به تصویر کشیده می شود و فیلم سعی می کند در کنار نشان دادن تصویری از چمران که حال نماینده دولت است و لباس رسمی به میدان جنگ آمده، مباحث مربوط به حالات عرفانی و مذهبی شهید دکتر مصطفی چمران را هم به تصویر بکشد البته ما دررابطه با این مسئله که چقدر موفقت آمیز بوده است بحثی نمی کنیم برای ما صرف پرداختن به چنین اموراتی در زندگی افراد در فیلم ها متاسفانه و یا خوشبختانه موضوعیت پیدا کرده است.

◀سعی بر پرداخت به روز حوادث و اتفاقات فیلم
از نکات دیگر و قابل توجه چ که البته قطعا ناشی از نگاه و نوع فیلم سازی حاتمی کیا است پرداختن به مباحث و موضوعاتی است که با اتفاقات روز ارتباط تنگاتنگی داشته باشند. پرداختن به موضوعات روز کاملا می تواند بدون هیچ گونه سیاه نمایی و پرداختن به نکات تاریک و سیاه اخلاقی با نگاهی کاملا روشفکرانه زده! باشد. نگاهی که همچون مگس عمل می کند و عادت کرده است فقط روزی درد ها بنشیند و آن را بهانه این که هنرمند باید درد جامعه با ببیند با ناهنرمندانه ترین شکل ممکن به تصویر بکشد. دختران و پسرانی که از زندگی خسته شده اند و می خواهد آزاد و رها باشند. اما چ نشان می دهد مسائل روز و زبان روزگار خود بودن به گونه ای دیگر هم امکان پذیر است.

◀پرداختن به نفس مذاکره
چ به بحث مذاکرات هم می پردازد و این بحث مدت هاست که در کشورمان به یکی از چالشی ترین مباحث روز تبدیل شده است. البته حاتمی کیا در فیلمش به قول شریعتمداری یک جور مذاکره با گاو را به تصویر کشیده است که اصلا ممکن نیست.( تیتر روزنامه کیهان: آیا مذاکره با گاو امکان پذیر است). مذاکره ای که ثمره ای جز جنگ در پی ندارد. مذاکره ای که یک طرف داستان که دکتر عنایت باشد فقط به دنبال تسلیم شدن شهر است بدین معنا که مذاکره به هیچ وجه فایده ای نخواهد داشت. مذاکره ای که وقتی با زیاده خواهی طرف مقابل مواجه می شود دکتر چمران دیگر آن را ادامه می دهد و تا آخر کار را می خواند و آماده جنگ می شود.

روح حماسی و قدرت روحی موجود در رزمندگان و اوج بالیدن به امام و اسلام در هنگام خواندن پیام امام(ره)
به تصویر کشیدن قدرت روحی و اقتدار جمعی اندک از رزمندگان و پاسداران یکی دیگر از نکات مثبت فیلم چ می باشد. رزمندگانی که تا پای جان در جهت دفاع از مردم و کشورشان مانده اند. عده اندکی که زیر بار هیچ زوری نمی روند و در شرایطی که می دانند در هر صورت به شهادت خواهند رسید جانانه مقاومت می کنند. مقاومتی که هیچ پشتوانه ای جز امام خمینی ندارد. مقاومتی که در اوج ناامیدی از حکومت مرکزی و کمک هایش به تصویر کشیده می شود. آرمان های پاسداران و سربازان روح الله که به حق سرباز رهبر و ولی امر خویش هستند. اوج غرور و سرمستی و عشق بازی رزمندگان با امام و مرادشان در صحنه آخر فیلم و زمان پخش پیام امام از رادیو نمایان می شود. تصویری حماسی و در اوج اقتدار از حضرت امام خمینی (ره) و مریدانش که به حق توانستند سربازانی فداکار برای امام ویا به گفته خود ایشان سربازانی برای اسلام عزیز باشند. اینگونه پرداختن به امام خیمنی و مفاهیم و موضوعات مشابه را در فیلم های ایرانی به یاد نمی آورم. تصاویری که با اوج احساس آمیخته با حماسه و اشک همراهند.

◀وحدت و برادری مردم ایران از هر مذهب و قومیتی
یکی دیگر از نکات مثبت و تاثیر گذار فیلم، وحدت و برادری اقوام و مذاهب گوناگون در فیلم است. شیعه برای دفاع از سنی و سنی برای دفاع از شیعه، فارس برای دفاع از کرد و کرد برای دفاع از فارس و همه و همه زیر یک پرچم می جنگند و خون می دهند. آنهم پرداختن به چنین برهه ای از تاریخ در زمانه ای که بحث اختلافات زیاد است بسیار حائز اهمیت است. اتحاد بین قومیت ها و مذاهب گوناگونی که در کشورمان و یا حتی در سطح منطقه وجود دارد یکی از نیاز های اساسی امروز است. چ به خوبی و هنرمندانه به این مسئله پرداخته است. حتی زمانی که در اثر شدت فشار و ناراحتی درگیری رخ می دهد اذان یا همان تمسک به مشترکات پایان بخش کار می شود و قضیه ختم به خیر می گردد.

◀پرداختن به اسطوره های ناشناخته دفاع مقدس
دیگر موردی که درباره فیلم چ می توان گفت پرداختن به شهید وصالی است. جوانی آرمان گرا با روحیه زمخت واما عاشق امام و مقاوم. جوانی که از همه چیز خود گذشته و حال یارانش یک به یک جلوی چشمانش پرپر می شوند و او فشار را به خوبی و به بهترین شکل ممکن تحمل می کند. معرفی و پرداختن به چنین قهرمانانی متاسفانه در سینمای ما جایی ندارد. اما حاتمی کیا به او پرداخته و بابازی خوب بابک حمیدیان یک شخصیت فعال و سرزنده را بازنمایی کرده است. شخصیتی که می تواند در زمینه های آرمانگرایی و ولایی بودن برای نسل جوان ما الگو و سرمشق باشد.

نکات منفی

اعتدال یا انفعال؟!
یکی از نکاتی که در فیلم شاید باعث تاثیرات منفی پس از دیدن فیلم شود شخصیت شهید چمران در فیلم است. پوشیدن کت و شلوار، تاکید بر مذاکره، کم حرف بودن، گره گشا نبودن برخلاف تصور بیننده و موارد فراوانی که از این دست می توان نام برد. این موارد بیشتر به ذهن مخاطب انفعال را متبادر می کند تا اعتدال! البته نفس ساختن قهرمان به این شیوه می تواند امری ستودنی باشد. قهرمانی که کم حرف است و اعمال مختصر و مفیدی انجام می دهد و در طی سه روز گویی سلوکی کوتاه می کند. اما برداشت ها و تصورات مخاطبان از هر اثری حرف اول را خواهد زد. مخاطب سکون را در چمران بیشتر از حرکت و عمل می بیند. قهرمان داستان ما در چند مورد سعی در گره گشایی می کند که البته معمولا موفق نیست در مذاکره موفق نیست در نگهداشتن بیمارستان موفق نیست البته برخی جاها هم کارهایی در فیلم می کند. اما به جای یک قهرمان معتدل به نظر می رسد قهرمان ما اندکی خسته و منفعل به تصویر کشیده شده است.
چمران ما در اثر انفعال خود زیر چتر نقش های دیگر مثل اصغروصالی و یا حتی هانا می رود و به عقیده من فیلم بیشتر مربوط به وصالی است تا چمران. ساختن قهرمان از دل فیلم باید برخیزد. قهرمان ما باید فعالانه در فیلم حضور داشته باشد. اما متاسفانه ما در فیلم هر چند سعی شده که چمران درست معرفی گردد اما ما چنین چیزی نمی بینیم و این سخن کارگردان که چمران نشان داده شده در فیلم چمران حاتمی کیاست سخن نادقیق و ناصوابی به نظر می رسد. وقتی شما یک اسطوره از یک تاریخ و کشور را می خواهید به تصویر بکشید باید واقعیت نشان داده شود. چمران متعلق به این آب و خاک است و متعلق به شخص فیلمساز نیست که چمران خودش را بسازد. در هر صورت چمران نتوانسته است آن گونه که باید و شاید به چمران واقعی نزدیک شود و مخاطب را با تصورات به حق گذشته اش از دکتر مصطفی چمران، ارضا نماید. و همین نکته قسمتی از فیلم است که نتوانسته با تکنیک قابل قبول فیلم جلو بیاید و کاملا جا مانده است.

گرفتاری مخاطب با تردید و دوگانگی ذهنی گارگردان(مشخص نشدن حق در تقابل ها و بخورد ها برخورد وصالی وفلاح و دیگر برخوردهای وصالی و چمران)
همان طور که در نقد آژآنس شیشه ای هم بیان شد کارگردان دوگانگی های ذهنی خود را برای مخاطب مطرح کرده و بدون هیچ گونه نتیجه گیری او را به حال خود رها کرده و نتیجه را به خود او واگذار می کند. مطرح شدن بحث چمران خمینی یا چمران بازرگان مطلبی نیست که کارگردان بخواهد به سادگی از کنار آن عبور کند و تکلیف این مطلب مهم را در فیلم مشخص نکند. البته شاید مطالبی مطرح شده باشد. اما بازهم این مخاطب است که باید به نتیجه برسد. یا مطالبی از دست مانند برخورد های وصالی و فلاح و یا دیگر درگیری های چمران و وصالی که انجام می شود و می گذرد و عاقبت کار مشخص نمی گردد. واگذار کردن به مخاطب در چنین مواردی می تواند ناشی از این مطلب باشد تکلیف برای خود کارگردان مشخص نیست و همین مشخص نبودن را برای مخاطب به نمایش می گذارد. البته شاید موافقانی با این نوع عمل وجود داشته باشد ولی به عقیده نگارنده نمایش دادن یقین قطعا درست تر وصواب تر است تا نشان دادن یک جور درگیری ها و تردید های ذهنی و القای آن ها به مخاطب و بیننده اثر.

چمران در هاله از ابهام( آخرش هم قهرمان نمی شود)
چمران اگر قهرمان داستان است چرا مخاطب ما هیچ گاه او را به عنوان قهران در فیلم قبول نمی کند. چمران ما به جز چند فقره حل و اختلاف های نه چندان تاثیر گذار و آن صحنه شلیک در بیمارستان کارهایی قهرمانانه نمی کند. و یا حرف های قهرمانانه هم نمی زند گویی چمران ما در سنین میان سالی محافظه کار شده است. ما از چمران انتظار وصالی بودن نداریم اما انتظار خیلی کارهای دیگر خیلی فعالیت های دیگر داریم. نه اینکه قسمت های زیادی را نقش پدر پیری داشته باشد که در حال دلداری دادن است شاید این جلوه از چمران در جای خود قابل قبول باشد اما در برخورد های او با پاسداران و امثالهم هم گویی نقش پدرمهربان است و صلابت و شجاعت را حتی در بحبحوه جنگ آن گونه که انتظار داریم از او نمی بینیم.

صحبت از نکشتن در اوج جنگ و حمله
از دیگر مواردی که در فیلم شاید به مخاطب بر بخورد حرف های از نکشتن است. صحبت هایی که شاید در جنگ هشت ساله در مورد عرب هایی که به زور صدام به جنگ آمده بودند بتواند کارگر باشد اما در اینجا به هیچ وجه جایگاهی ندارد. فرد رودر روی شما اسلحه کشیده و در حال شلیک به شماست و شما بگویید من نمی توانم جان کسی را بگیرم تو مرا بکش! این قسمت به هیچ وجه به فیلم نمی چسبد و نمی توان آن را در راستای داستان فیلم دانست و صرفا به نظر می رسد بیانی روشفکرانه دارد البته این را نظر کارگردان نمی دانم. همان صحبت اول فیلم هم در مورد الاغی که نیمه جان است تنه به تنه برخی نگاه های روشنفکرانه می زند و شاید هیچ پشتوانه علمی و دینی درست و قابل قبولی نداشته باشد.

رها کردن مخاطب با انبوهی از سوالات( بالاخره چمران خمینی یا چمران بازرگان)
در انتها هم مخاطب با انبوهی از سوالات در پایان فیلم باقی می ماند که یا باید خود به سوالات پاسخ بگوید و یا اینکه دچار تردید و شک ذهنی شود. این شیوه که در فیلم ها بر روی دو لبه حرکت می شود و گویی حق و باطل را می شود وسطی متصور شد البته در تعداد معتنی بهی از فیلم های ما وجود دارد اما ایجاد درگیری ذهنی برای مخاطب نه تنها مفید فایده نخواهد بود که اگر بی جواب بماند اثرات سوء و دردآوری برای مخاطب به طور خاص و جامعه به طور عام خواهد داشت. مخاطب ما باید در هنگام دیدن فیلم به درستی به طور مشخص سیر خود را با فیلم آغاز کند و در پایان فیلم به نتیجه گیری مشخص و معین برسد. اینکه او را به خود واگذار کنیم و انبوهی بر سوالات او بیفزاییم امری بسیار خطر ناک است.

آیات و روایات مرتبط
«فوق کل بر بر حتی یقتل الرجل فی سبیل الله، فاذا قتل فی سبیل الله عزوجل فلیس فوقه بر»؛
«بالاتر از هر نیکی، نیکی دیگری است تا اینکه انسان در راه خدا کشته گردد، هنگامی که کسی در راه خداوند متعال شهید گردد، هیچ نیکی و خیری بالاتر از آن نیست.(( رسول گرامی اسلام(ص) میزان الحکمه، ج 5، ح 9748).
وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللّهِ أَمْواتًا بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ؛
هرگز کسانى را که در راه خدا کشته شده‏اند مرده مپندار بلکه زنده‏اند که نزد پروردگارشان روزى داده مى‏شوند.V}(آل عمران/169)
 

نمره نهایی از لحاظ تربیتی