ذبح اخلاق در شهر مدرن! راه نجات؛ بازگشت به فطرت

 

  اطلاعات فیلم

 ◀نام: آواز گنجشک ها

 ◀کارگردن: مجید مجیدی

 ◀زمان: 90 دقیقه

 ◀ژانر: اجتماعی

خلاصه داستان
آواز گنجشک ها داستان کریم (رضا ناجی) کارگر یک مرکز پرورش شترمرغ است که با خانواده اش در یکی از روستاهای اطراف تهران زندگی می کند. کریم به دلیل خراب شدن سمعک دخترش و نزدیک بودن امتحان او مجبور می شود به شهر بیاید اما هزینه تهیه مجدد سمعک از توان او خارج است.
 او که به دلیل فرار شترمرغی از مرکز، کار خود را از دست داده است، متوجه می شود که از طریق کار با موتورسیکلت اش در تهران می تواند پول خوبی به جیب بزند و هزینه زندگی اش را تامین کند. او با آمدن به دل شهر با آدم های گوناگونی روبرو می شود. در عین حال پسر کریم به همراه دوستانش آرزو دارد تا آب آب انبار را از لجن خالی کند و شاه ماهی قرمزی را به درون آن بیاورد.کریم حالا به شهر رفته است و خلقیات و زندگی به دور از معنویت و صداقت مردمان شهر را مشاهده می کند امام به دلیل اینکه شهر پول خوبی برای او به ارمغان آورده است نمی تواند از آن دل بکند و روزها برای کار با موتورش به شهر می آید و هر روز با اتفاقاتی روبه رو می شود که گویی اورا در بوته آزمایش می نهد. دوراهی هایی که انتخاب او را بین اخلاق و خدا و همچنین پول و ثروت و گاهی مال حرام سخت می کند و او را با تردید های جدی در این امر مواجه می کند.
 اما در نهایت کریم که به شهر رفته و حالا خلقیات شهری را گرفته است و طمع در چهره او دیده می شود در سیر داستان و با اتفاقاتی که گویی خدا بر سر راه او قرار می دهد دوباره به فطرت خود بر می گردد و زندگی ساده خود را پیش می گیرد. و در واقع نه او و نه بچه ها که به دنبال میلیونر شدن هستند به اهداف خود دست پیدا نمی کنند.

جامعه هدف

 ◀کودک

 ◀نوجوان

 ◀جوان

 ◀بزرگسال

مفاهیم مرتبط

 ◀سادگی و صمیمیت

 ◀بازگشت به فطرت

 ◀انسانیت

 ◀اخلاق و معنویت

 ◀بخشش

 ◀فقر

 ◀قناعت

 ◀آرامش

ارزش های بازنمایی شده در فیلم

نکات مثبت

◀تقابل اخلاق و شهر مدرن
در آوازگنجشک ها به معنای واقعی کلمه با هجوم شهر مدرن به یک روستایی ساده و بی آلایش طرف هستیم. فردی که این بار که به شهر آمده در موقعی است که بیکار شده و به طور اتفاقی به عنوان تاکسی موتوری مورد استفاده قرار می گیرد و پول خوبی دریافت می کند و این باعث جذب شدن او به شهر می شود و پای او به شهر مدرن باز می شود. رفت و آمدهای او به شهر در واقع تقابل اخلاق سنتی و ساده انسانی با مظاهر و آلودگی های شهر مدرن است که در معمول جاها هرکس به دنبال سود بیشتر خود است و حاضر است به سادگی اخلاق را قربانی مطامع خود کند و در توجیه آن هم بگوید بقیه از ما می دزدند ما هم از دیگران و با این سخن باعث ذبح تدریجی اخلاق در شهر مدرن می شوند.

◀خانواده: سادگی و صمیمیت
خانواده روستایی روابط حسنه و درست و حسابی خانواده های ایرانی را به همراه دارد. زن و مرد عاشق هم اند هر چند مشکلاتی هم در مسیر زندگی برایشان ایجاد شده است. اما رابطه خود را زندگی خود را قربانی این مشکلات نکرده اند و باهم در حال زندگی به معنای واقعی کلمه هستند. البته اکنون در بسیاری موارد معنای زندگی را عوض کرده اند و این زندگی ساده و شرافتمندانه را زندگی نمی دانند.

◀خوب زیستن در عین فقر
فقر و نداری نمی تواند زندگی را از خانواده ما بگیرد. البته منظور از این قسمت قبل از بیکار شدن و البته تقابل پدر با مظاهر شهر مردن است. خانوداه با درآمد اندکی که دارد شاد و خوشحال است. قناعت عنصر فراموش شده در زندگی های امروزه و گمشده حقیقی شهر مردن به خوبی در یک خانواده روستایی تصویر شده است. و شادی و آرامش به سادگی در چهره تک تک اعضای خانواده مشهود و حتی قابل لمس است. البته کودک سرخوش به دنبال رویاهای خود است که این هم آسیبی به مفهوم مورد نظر ما نزده است.

◀نماز و جلوه های شهر مدرن
نگاهی که برخی منتقدان به صحنه نمازی که در فیلم آمده است داشته اند و این صحنه را مضحک و نماز ستیز عنوان کرده اند به نظر اشتباه می آید. صحنه مذکور نماز خواندن یک انسان با روح انسانی دست نخورده را در تقابل با شهر مدرن و مظاهر اعجاب برانگیزش برای نوع انسانی نشان می دهد. مظاهری که اکنون کنترل چشمان پدر به شهر آمده را به دست گرفته است و آن را به اینطرف و آن طرف می کشاند. شهر مدرن نه به اخلاقیات رحم می کند و نه به شرعیات. پایان شهر مدرن در کشورهایی که هیچ تناسبی با این مظاهر کاملا از غرب آمده ندارد تماما آنارشیست است و آنارشیست.

◀پرداختن به نوعی آرمانگرایی روستایی
مطرح شده بچه ها و آرمان گرایی آن ها و در پایان هم نرسیدن به تمامی هدف خود یکی دیگر از نکات موجود در فیلم است در یک نگاه می توان این مورد را برای آوازگنجشک ها نکته ای مثبت در به تصویر کشیدن نوعی آرمان گرایی پاک دانست آرمانی که به دنبال تولید در یک روستا و درآمد زایی برای جمعی از بچه هاست. بچه هایی که در واقع به فکر این هستند که در روستای خود درآمدزایی کنند و به نظر نگارنده از این وجه این بحث یک نکته مثبت در آوازگنجشک های مجید مجیدی است.

◀استفاده هنرمندانه در استفاده در اکثر از نمادها
اما طبق معمول استفاده به جا و حساب شده از نماد ها در این فیلم مجید مجیدی هم خوب از آب درامده است و در جاهای متعدد فیلم از نمادها و تصاویر حساب شده در جهت متن و فیلمنامه بهره گرفته است صحنه ها و هلی شات های ابتدایی که کریم را در مناطق سبز و خرم روستا به تصوی می کشد تا صحنه های بعد رفتن به شهر  و صحنه معروفی که در را پشت خود گذاشته و به خانه بر می گرداند و هلی شات عالی در بین مزرعه سوخته می توان یکی از ده ها نماد درست و به جای آواز گنجشک ها باشد که برای مثال بیان شد.

◀قربانی تبعات شهر مردن ابتدا انسانیت است
کریم که اکنون به شهر رفته حال به دوش خود به قول معروف خنزر پنزر های شهر مردن را به همراه آورده است. وسایلی که تفاله های شهر مردن ند و حال باید بردوش کریم شهرزده ما قرار گیرند و گرده او را قربانی مظاهر و جلوه های شهر مدرن بنمایند. باید بالاخره برسرش آوار شوند و به صورت نمادین این پای شکسته شده در سقوط وسایل نشانه ای باشد از پای شکسته انسانیت در شهرهای مدرن و لنگ زدن انسانیت در هوای آلوده شهر مردن.

◀اشاره به ورود ناهمگون مدرنیته به کشور
به طور کلی استفاده از شتر مرغ که نه شتر است و نه مرغ اشاراتی به ناهمگونی موجود در در تقابل شهر مدرن و سنت ایرانی و اسلامی ما دارد. همان طور که می دانیم در واقع مدرنیته ورودی شترمرغی به کشور ما داشته است. ما همیشه گرفتار ورود مظاهر و جلوه های مدرنیته بوده ایم. هیچ گاه نخواسته ایم مدرنیته را به طور کلی بپذیریم و هیچ گاه هم نخواسته ایم آن را رد کنیم. سالیان متمادی است که با استفاده شتر مرغی از آن به پیش می رویم و هیچ گاه نتوانسته ایم نحوه تعامل خود را با آن روشن کنیم. هیچ گاه نتوانسته ایم یا البته نخواسته ایم چهارچوب های تعامل خود را با مظاهر تمدن غرب روشن سازیم. همیشه با استفاده های التقاطی از آن نه مانند برخی کشورها کاملا غربی شده ایم و نه توانسته ایم در برابر آن ایستادگی کنیم و دچار یک آش شله قلمکاری بوده ایم که رهایی از آن بسیار مشکل می نماید.

◀به دست آوردن لقمه حلال
لقمه حلال در روزگار ما به یکی از نایاب ترین درهای آفرینش تبدیل شده است. نانی که از راه حلال به دست آید ماندنی است و نان حرام آتش است. اعتقاد به این مسئله شاید در بسیاری از افراد جامعه ما وجود داشته باشد اما این شهر مدرن است که اندک اعتقاد به این مسئله را هم به نابودی کشانده و هیچ اثری از آن را تحمل نخواهد کرد. اصالت سود است که حرف اول را می زند حال از هرراهی که بتوانی. آری این است پیام شهر مدرن.

◀استفاده از طنز همراه با مفهوم کاملا جدی فیلم
طراوت و شادابی می تواند تاثیرات یک اثر را مضاعف نماید. فیلم با نکات و طنز های کارشده و از آب درامده سعی می کند مفهوم کاملا جدی و مهم مدنظرش را به گونه بیان کند که هم تاثیر بیشتری داشته باشد وهم مخاطب را بدون خسته شدن با خود همراه کند. استفاده از کودکان مانند اکثر کارهای مجیدی شادابی  و امید را به فیلم تزریق می کند.

◀نه ثروت بد است و نه فقر (به معنای قناعت)
مجیدی سعی می کند در فیلمش این مفهوم را رد کند در واقع او مسعی می کند اخلاق و معنویت را ضد هیچ کدام از عناصر گفته شده نداند. می توان فقیر بود و در عین حال اهل معنویت و اخلاق همچنانی که برعکسش هم صادق است می توان ثروتمند بود و باز هم اهل اخلاق و معنویت باقی ماند. پس این بازگشت به فطرت اخلاق و معنویت است که اصل بوده و ثروت و یا فقر نمی تواند مانع صد در صدی در این راه ایجاد کند.

◀خوبی یا بدی رو بازی کردن؟!
مجیدی در فیلم هایش مخصوصا آواز گنجشک ها رو بازی می کند او سعی می کند به ساده ترین شکل ممکن مفاهیم مدنظر خود را به مخاطب القا کند و تلاشش بر آن است که  تا مخاطب را با ایجاد جذابیت با خود همراه کند پس از آن حرف های اخلاقی و معنوی خود را با او در میان بگذارد. همانند مواردی که عقوبت های کارهای ناپسند به سرعت دامنگیر انجام دهنده آن کار می شود و گویی خداوند به سرعت عقوبت کارهای بندگانش را می دهد و یا در نمادهای دیگر که مجیدی سعی می کند از پیچیدگی کار کم کند و مخاطب خود را با پیامی روشن از فیلم همراه سازد.

◀خدا ناظر بر اعمال بندگان
گویی در آوازگنجشک ها خدا با افراد داستان پیش می رود. سعی فیلمساز بر این بوده که خدا را در جای جای فیلم ناظر و شاهد اعمال بندگانش نشان دهد. و سعی دارد به مخاطب خود بفهماند اگر انسان سادگی و صداقت خود را حفظ کند خداوند هم نگهبان او خواهد بود و به او کمک خواهد کرد بیراهه ها را تشخیص دهد و گرفتار به طور مثال حرام خواری و نظایر آن نشود.

نکات منفی

◀فرار از شهر مدرن راهکار مقابله با آن
فرار کردن از شهر مدرن به نظر می رسد راهکار مقابله با آن بیان شده است یا لااقل راهکاری برای تعامل با آن بیان نشده است. هرچند بازگشت به فطرت انسانی راهکار مقابله با آن است اما این راهکار به کلی ترین شکل ممکن بیان گردیده و فرار از شهر نزدیک ترین مفهوم بیان شده در فیلم برای رهای از شهر مدرن است. تعامل با مظاهر و جلوه های شهر مدرن و تمدن غرب قطعا کاری دشوار و نیازمند برنامه ریزی های کلان در سطح اندیشمندان و نظریه پردازان بزرگ اسلامی است. تعامل با شهر مردن نیاز به بازتعریف فطرت و هماهنگی آن با جهان امروز دارد. که به نظر می رسد در فیلم با سادگی بیش حد در این مورد مواجه هستیم.

◀نفس رویاهای بلند پروازانه بچه ها
درست است که رویاپردازی و آرمانگرایی  در بین کودکان و بچه ها می تواند امری طبیعی و انسانی باشد اما چند بار بر میلیونر شدن و نظایر آن تاکید می شود که این امر شاید بتواند بر روحیات کودکان و هدف قرار گرفتن میلیونر شدن به هر قیمتی تاکید کند. اما لازم به ذکر است که در انتها هم نمی توانند بار ماهی خود به مقصد برسانند و دچار حادثه می شوند که می تواند به نوعی رد کننده این مسئله باشد. اما این آرمانگرایی کودکانه می تواند کار دست بچه های ما هم بدهد.

◀تغییرات دفعی در خلقیات پدر
هر چند تلاش کارگردان براین امر بوده است که تغییرات حالات روحی و اخلاقی کریم کاملا تدریجی صورت گیرد اما به نظر می رسد تغییرات دفعی بیشتر قابل برداشت است. کریم در سیر سلوکی خود دچار یک دوران می شود و به نقطه ابتدایی باز می گردد. شاید بتوان این امر را همان بازگشت به فطرت که مشکل جوامع کنونی ماست دانست اما کریم تمامی این مراحل را در زمان بیسار اندک طی می کند و گویی به مخاطب این تغییرات نمی چسبد و انتظار چنین تغییرات دفعی را از کریم ندارد. شاید می شد این تغییرات بهتر نشان داده شود.

◀دیدن نتیجه عمل زشت بلافاصله پس از انجام آن
اینکه هر عملی نتیجه ای دارد و قطعا به آن نتیجه خواهد رسید حرفی درست، منطقی و به حق است. اما نباید این امر باعث شود که ما تمامی نتایج اعمال خود را در دنیا و بلا فاصله پس از انجام عمل ببینیم ممکن برخی اعمال نتایج خود را در عالم برزخ و یا قیامت بگذارند و این عادت که اعمال ما نتایج خود را در دنیا خواهند گذاشت امری اشتباه است. البته ما نتایج و تبعات وضعی هرعملی را در دنیا کتمان نمی کنیم و همچنین ناظر بودن خدا بر اعمال انسان ها که احتمالا مد نظر فیلمساز بوده است را انکار نمی کنیم بلکه می خواهیم به این مطلب اشاره کنیم که مخاطب ما نباید به این امر عادت کند که حتما باید نتیجه عملش را به طور ملموس ببیند.

◀بنیه اخلاقی  به شدت ضعیف در پدر
هرچند می توان آوازگنجشک ها را فیلمی اخلاقی و معنویت گرا دانست اما نکته که مخاطب را اذیت می کند بنیه اخلاقی ضعیف کریم است. کریم به سادگی تغییر می کند و این نشان از ضعف موجود در بنیه اخلاقی او دارد. شاید مخاطب انتظار این را نداشته باشد که کریم به گونه ای که در فیلم پرداخته شده است تغییر کند و به یکباره مبنای اخلاقی خود را فراموش کند. اما می بینیم که تغییرات روحی کریم به سادگی انجام می شود و به گونه که بعضا برای مخاطب شگفت انگیز است دست به کارهایی می زند که از او انتظار نداریم. البته شاید کارگردان عمدی در استفاده از این امر داشته است.

◀تداخل حماقت و سادگی در برخی صحنه ها
تاکید بر سادگی و بی آلایش بودن فرد نباید باعث شود که در برخی مواقع به حماقت تنه بزند. چیزی که در آوازگنجشک ها در برخی صحنه ها دیده می شود. سادگی اگر با یک نوع بی عقلی و یا به عبارت دیگر عقب ماندگی ذهنی همراه شود شاید حالتی رقت بار برای مخاطب ایجاد کند ولی در مرز این مطلب قرار دارد که شاید باعث احمق نشان داده شدن شخصیت شود و فرد مذکور را به جای سادگی به وادی حماقت ببرد و این امر بسیار نکوهیده است. نباید به بهانه سادگی عنصری مضحک بیافرینیم و هرگاه بیننده او را ببیند به جای اینکه تحت تاثیر قرار بگیرد فقط بخندد و قهقه سر بدهد. که متاسفانه آواز گنجشک ها در برخی موارد دچار چنین بلایی است.

آیات و روایات مرتبط

"ان الله یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر: آیا ندیدید خداوند روزی را برای هر کس بخواهد گسترده یا تنگ می‌سازد؟" (آیه 52 سوره زمر).
"من جاء بالحسنة فله عشر امثالها: هر کس کار نیکی بجا آورد، 10 برابر آن پاداش دارد" است (سوره انعام، آیه 160).
"اکثر مصارع العقول تحت بروق المطامع: در بیشتر جاهایی که عقل به خاک افکنده می‌شود، زیر برق طمع‌هاست (نهج‌البلاغه، خطبه 219).
 

 

نمره نهایی از لحاظ تربیتی